Charakterystyczne zjawiska średniowiecza

Średniowiecze charakteryzowało się kilkoma kluczowymi zjawiskami, które kształtowały życie społeczne, polityczne i kulturalne epoki:

1. Uniwersalizm średniowieczny

Definicja: Uniwersalizm to dążenie do ujednolicenia całości życia społecznego, politycznego i kulturalnego w Europie.

Uniwersalizm przejawiał się w:

• Wspólnym języku (łacina)
• Jednolitej wierze (chrześcijaństwo)
• Centralnej władzy kościelnej i świeckiej (papież)
• Podobnych tematach w sztuce
• Jednakowych wzorcach osobowych (rycerz, władca, święty, asceta)

2. Teocentryzm w średniowieczu

Definicja: Teocentryzm to tendencja filozoficzna i artystyczna, według której najwyższą wartością jest Bóg.

Teocentryzm w literaturze i sztuce przejawiał się dominacją tematyki religijnej i dydaktycznym charakterem dzieł, które miały pokazywać drogi wiodące do Boga.

3. Anonimowość twórców

Przez długi czas autorzy nie podpisywali swoich dzieł, kierując się zasadą pokory i tworząc na chwałę Bożą.

System edukacji w średniowieczu

Szkolnictwo w średniowieczu opierało się głównie na szkołach katedralnych i przyklasztornych, gdzie kształcono młodzież, gromadzono księgi i organizowano skryptoria.

Highlight: Kluczowym elementem edukacji średniowiecznej było 7 sztuk wyzwolonych, podzielonych na trivium i quadrivium.

Sztuki wyzwolone trivium i quadrivium obejmowały:

1. Trivium (trójdrożne):

   • Gramatyka
   • Dialektyka
   • Retoryka

2. Quadrivium (czterodrożne):

   • Arytmetyka
   • Geometria
   • Astronomia
   • Muzyka

Vocabulary: Quadrivium nauki to cztery dziedziny matematyczne stanowiące wyższy poziom edukacji średniowiecznej.

W tym okresie powstała również charakterystyczna metoda nauczania: "Repetitio est mater studiorum" (Powtarzanie jest matką wiedzy).

Rozwój uniwersytetów i scholastyki

Średniowiecze to okres, w którym powstały pierwsze uniwersytety europejskie, w tym:

• Bolonia
• Montpellier
• Oxford (XII wiek)
• Cambridge (1209 rok)
• Kraków (1364 rok)

Równolegle rozwinęła się scholastyka, czyli nauka polegająca na rozumowym udowadnianiu prawd wiary.

Definition: Scholastyka to filozofia szkolna, która dążyła do objaśnienia prawd wiary za pomocą racjonalnych metod filozoficznych.

W tym okresie rozwinęły się również specyficzne gatunki literackie i zjawiska kulturowe:

• Biblia pauperum (biblia ubogich)
• Manicheizm - pogląd o nieustannej walce dobra ze złem
• Doksologia - krótka, uroczysta modlitwa wychwalająca Boga
• Hagiografia - pisanie żywotów świętych

Hymn jako gatunek literacki

Definition: Hymn to pieśń błagalna lub narracyjna zawierająca pochwałę bóstwa, legendarnych bohaterów lub upersonifikowanych zjawisk, utrzymana w stylu wzniosłym.

Szczególnym rodzajem hymnu jest carmen patrium (pieśń ojczysta), związana z historią narodu.

"Bogurodzica" jako kluczowy utwór polskiego średniowiecza

"Bogurodzica" to najstarszy znany polski hymn, którego powstanie datuje się na II połowę XIII wieku. Autor tekstu pozostaje nieznany, co jest typowe dla teocentryzmu w literaturze średniowiecznej.

Rola "Bogurodzicy" w kulturze polskiego średniowiecza:

• Początkowo wykonywana podczas procesji
• Od 1450 roku za jej śpiewanie nadawano odpusty
• Funkcjonowała jako pieśń rycerska, państwowa i modlitwa bojowa
• Śpiewana podczas koronacji Władysława Jagiełły oraz bitew (np. pod Grunwaldem)

Kompozycja "Bogurodzicy":

• Adresatką utworu jest Maryja
• Podmiot liryczny jest zbiorowy (wierni)
• Występuje motyw deesis (Jezus Chrystus, Maryja i Jan Chrzciciel)

Example: Teocentryzm w Bogurodzicy przejawia się w centralnej roli Matki Boskiej jako pośredniczki między ludźmi a Bogiem.

"Bogurodzica" jest przykładem wiersza zdaniowo-rymowego, gdzie każdy wers stanowi zdanie lub jego wyraźną część. Dominują rymy żeńskie.

Archaizmy w języku średniowiecznym

W tekstach średniowiecznych, takich jak "Bogurodzica", występują różne rodzaje archaizmów:

• Składniowe - zmiany w budowie wypowiedzi
• Leksykalne (wyrazowe, słownikowe) - słowa, które wyszły z użycia
• Fonetyczne - zmiany w wymowie
• Fleksyjne - zmiany w odmianie lub końcówkach wyrazów
• Słowotwórcze - zmiany w zasadach tworzenia słów

Cechy stylu romańskiego

Styl romański dominował w architekturze od XI do XII wieku. Główne cechy to:

• Koncentracja na klasztorach i kościołach jako głównych ośrodkach
• Masywne, solidne konstrukcje
• Półkoliste łuki i sklepienia
• Grube mury z małymi oknami

Highlight: Styl romański odzwierciedlał dualizm średniowiecza, łącząc elementy duchowe z praktycznymi aspektami obronności.

Sztuka i architektura średniowieczna

Sztuka średniowieczna rozwijała się głównie w dwóch stylach: romańskim i gotyckim.

Highlight: Cechy stylu romańskiego:

• Główne ośrodki to klasztory i kościoły
• Dominował od XI do XII wieku
• Architektura o charakterze obronnym

Quote: "ORA ET LABORA" (módl się i pracuj) - główna zasada życia monastycznego.

Definicja i ramy czasowe średniowiecza

Średniowiecze, znane również jako media aetas lub media aevum, to epoka historyczna następująca po starożytności i poprzedzająca renesans. Termin ten został ukuty przez włoskich humanistów z XV i XVI wieku, którzy postrzegali ten okres jako mroczny czas oddzielający ich od świetności starożytności.

Definicja: Mediewistyka to nauka zajmująca się badaniem średniowiecza, a mediewista to osoba specjalizująca się w tym okresie.

Ramy czasowe średniowiecza w Europie i Polsce różnią się nieco:

• W Europie średniowiecze trwało od V do XV/XVI wieku:

• Początek: 476 rok - upadek Cesarstwa Zachodniorzymskiego
• Koniec: 1453 rok - upadek Konstantynopola lub 1492 rok - odkrycie Ameryki

Highlight: Koniec średniowiecza w Europie jest często wiązany z wynalezieniem druku przez Jana Gutenberga w 1440 roku.

• W Polsce średniowiecze rozpoczęło się później i trwało od X do XV/XVI wieku:

• Początek: 966 rok - chrzest Polski za panowania Mieszka I

Periodyzacja średniowiecza obejmuje trzy główne etapy:

1. Wczesne średniowiecze (V-X wiek) - okres wędrówek ludów
2. Dojrzałe średniowiecze (XI-XIII wiek) - rozkwit feudalizmu
3. Schyłek średniowiecza, tzw. "jesień średniowiecza" (XIV-XV wiek)